مدل ۵ نیروی پورتر چیست؟
1404 مرداد 3, جمعه
مدل ۵ نیروی پورتر چیست؟ درک قدرت رقابت در بازار
در فضای کسب‌وکارهای امروز، موفقیت یک شرکت تنها وابسته به محصولات باکیفیت یا قیمت مناسب نیست. آنچه بسیاری از مدیران و صاحبان برند را به چالش می‌کشد، درک عمیق از محیط رقابتی و نیروهای اثرگذار بر بازار است. یکی از شناخته‌شده‌ترین ابزارهای تحلیل رقابت در بازار، مدل پنج نیروی پورتر است که توسط مایکل پورتر، استاد دانشکده کسب‌وکار دانشگاه هاروارد، در سال ۱۹۷۹ معرفی شد.
این مدل، کسب‌وکارها را قادر می‌سازد تا ساختار رقابتی صنعت خود را بهتر درک کنند و بر اساس آن، استراتژی‌های مؤثر برای بقا، رشد و سودآوری طراحی کنند. در این مقاله، به زبانی ساده و کامل با مدل ۵ نیروی پورتر، کاربردها، اجزای آن و نقش آن در تصمیم‌گیری‌های استراتژیک آشنا خواهید شد.
مدل پنج نیروی پورتر چیست؟
مدل پنج نیروی پورتر ابزاری تحلیلی برای ارزیابی رقابت در یک صنعت خاص است. این مدل، پنج نیروی اصلی را شناسایی می‌کند که بر سودآوری و جذابیت یک صنعت تأثیر می‌گذارند:
-
قدرت چانه‌زنی خریداران
-
قدرت چانه‌زنی تأمین‌کنندگان
-
تهدید ورود تازه‌واردها به بازار
-
تهدید محصولات یا خدمات جایگزین
-
شدت رقابت میان رقبا
پورتر معتقد بود که این پنج نیرو ساختار هر صنعت را شکل می‌دهند و درک آن‌ها برای انتخاب استراتژی رقابتی مناسب ضروری است.
۱. قدرت چانه‌زنی خریداران (Customers' Bargaining Power)
این نیرو بیانگر توان مشتریان در تأثیرگذاری بر قیمت یا شرایط معامله است. هر چه خریداران قدرت بیشتری داشته باشند، سودآوری شرکت کاهش می‌یابد؛ چرا که شرکت‌ها ناچارند قیمت‌ها را پایین بیاورند یا ارزش بیشتری ارائه کنند.
عوامل مؤثر بر قدرت خریداران:
-
تعداد کم مشتریان و خریدهای حجیم
-
امکان مقایسه آسان محصولات رقبا
-
هزینه پایین تغییر برند برای مشتریان
-
اطلاعات بالای خریدار درباره قیمت و کیفیت
نمونه: در صنعت خرده‌فروشی آنلاین، خریداران با یک جست‌وجوی ساده می‌توانند قیمت چند برند را مقایسه کنند و انتخاب کنند. همین موضوع قدرت زیادی به مشتریان می‌دهد.
۲. قدرت چانه‌زنی تأمین‌کنندگان (Suppliers' Bargaining Power)
تأمین‌کنندگان زمانی قدرت دارند که بتوانند قیمت مواد اولیه را بالا ببرند یا کیفیت آن را کنترل کنند. قدرت زیاد تأمین‌کننده یعنی شرکت‌ها مجبورند هزینه‌های بیشتری بپردازند یا با کمبود منابع مواجه شوند.
عوامل مؤثر بر قدرت تأمین‌کننده:
-
تعداد محدود تأمین‌کنندگان اصلی
-
عدم وجود جایگزین برای تأمین‌کننده خاص
-
ادغام عمودی تأمین‌کننده (تولید مستقیم محصول نهایی)
-
هزینه بالا برای تغییر تأمین‌کننده
نمونه: اگر فقط دو شرکت در جهان یک نوع چیپ‌ست خاص را تولید کنند، تولیدکنندگان موبایل ناچارند شرایط آن‌ها را بپذیرند.
۳. تهدید ورود تازه‌واردان به بازار (Threat of New Entrants)
ورود بازیگران جدید به یک صنعت می‌تواند قیمت‌ها را پایین بیاورد و سهم بازار را کاهش دهد. بنابراین، اگر موانع ورود پایین باشد، تهدید رقابت بالا خواهد بود.
موانع ورود معمول شامل:
-
نیاز به سرمایه زیاد
-
مزیت برندهای شناخته‌شده
-
دسترسی دشوار به کانال‌های توزیع
-
محدودیت‌های قانونی یا حقوقی
-
فناوری اختصاصی یا ثبت اختراع
نمونه: ورود به صنعت نوشابه ممکن است دشوار باشد؛ زیرا برندهایی مثل کوکاکولا و پپسی مزیت برند و شبکه توزیع قوی دارند.
۴. تهدید محصولات یا خدمات جایگزین (Threat of Substitutes)
زمانی‌که محصولی مشابه یا جایگزین با کارایی مشابه در بازار وجود داشته باشد، مشتریان ممکن است به‌سرعت از برند فعلی فاصله بگیرند.
عوامل مؤثر بر این تهدید:
-
وجود گزینه‌هایی با قیمت پایین‌تر
-
عملکرد مشابه یا بهتر محصول جایگزین
-
آمادگی مشتری برای تغییر برند یا محصول
نمونه: تماس اینترنتی از طریق اپلیکیشن‌هایی مثل واتساپ، تهدیدی برای اپراتورهای تلفن همراه محسوب می‌شود.
۵. شدت رقابت میان رقبا (Competitive Rivalry)
رقابت شدید میان شرکت‌های موجود در یک صنعت می‌تواند حاشیه سود را کاهش دهد. این رقابت می‌تواند در قالب جنگ قیمتی، نوآوری مداوم، تبلیغات شدید یا خدمات جانبی ارائه شود.
عوامل افزایش رقابت:
-
تعداد زیاد رقبا با سهم بازار مشابه
-
رشد کند یا منفی صنعت
-
هزینه بالای خروج از بازار
-
تنوع پایین بین محصولات رقبا
نمونه: صنعت خودروسازی یکی از مثال‌های روشن از رقابت شدید است که برندها دائماً در حال نوآوری، تبلیغات و ارتقای خدمات پس از فروش هستند.
مدل ۵ نیروی پورتر چه کمکی به کسب‌وکار می‌کند؟
استفاده از این مدل به کسب‌وکارها کمک می‌کند تا:
-
وضعیت رقابت در بازار را تحلیل کنند
-
فرصت‌ها و تهدیدهای بیرونی را بشناسند
-
تصمیم بگیرند وارد یک صنعت شوند یا نه
-
استراتژی‌های دفاعی یا تهاجمی طراحی کنند
-
نقاط ضعف رقبا را هدف‌گذاری کنند
به‌عبارتی، مدل پورتر راهی برای شناخت دینامیک بازار است، نه صرفاً تحلیل وضعیت خود شرکت.
کاربرد مدل پنج نیروی پورتر در صنایع مختلف
در صنعت فناوری
شرکت‌ها باید مراقب ورود استارتاپ‌های جدید باشند. تغییرات سریع فناوری باعث افزایش تهدید از سوی تازه‌واردها و محصولات جایگزین می‌شود.
در صنعت گردشگری
قدرت بالای مشتریان، رقابت قیمتی شدید و حضور پلتفرم‌های رزرو آنلاین (مانند Booking یا Airbnb) ساختار این صنعت را متحول کرده‌اند.
در خرده‌فروشی
تأمین‌کنندگان زیاد، مشتریان آگاه و برندهای جایگزین باعث شده‌اند تحلیل دقیق این پنج نیرو برای بقا و سوددهی ضروری باشد.
محدودیت‌های مدل پورتر
اگرچه مدل پنج نیروی پورتر بسیار کاربردی است، اما برخی محدودیت‌ها نیز دارد:
-
تمرکز روی رقابت و غفلت از همکاری‌های بازار
-
عدم پوشش کامل عوامل داخلی سازمان
-
ناتوانی در تحلیل نوآوری‌های انقلابی یا تحول دیجیتال
-
مناسب صنایع سنتی است، نه لزوماً استارتاپ‌ها
با این حال، استفاده از این مدل در کنار ابزارهایی مانند SWOT یا PESTEL، تحلیل جامع‌تری ارائه خواهد داد.
نکاتی برای استفاده بهتر از مدل پورتر
-
برای هر یک از پنج نیرو، داده واقعی جمع‌آوری کنید، نه صرفاً حدس و گمان.
-
تحلیل‌ها را به‌روز نگه دارید؛ شرایط رقابت دائماً تغییر می‌کند.
-
مدل را برای بخش خاصی از بازار به‌کار ببرید؛ نه کل بازار.
-
نتایج را در تصمیم‌گیری‌های کلیدی وارد کنید: توسعه محصول، ورود به بازار جدید، ادغام و ...
جمع‌بندی
مدل پنج نیروی پورتر ابزاری قدرتمند برای درک ماهیت رقابت در بازار است. این مدل به شما کمک می‌کند فراتر از بررسی رقیب مستقیم، نگاهی استراتژیک به تمامی نیروهای بازار داشته باشید: از مشتری گرفته تا تأمین‌کننده، از تازه‌واردها تا جایگزین‌ها.
کسب‌وکارهایی که این تحلیل را جدی می‌گیرند، می‌توانند تصمیماتی هوشمندانه، پیش‌گیرانه و بر اساس داده اتخاذ کنند؛ تصمیماتی که نه‌تنها از سقوط جلوگیری می‌کند، بلکه آن‌ها را به رهبران بازار تبدیل خواهد کرد.
معرفی نیروانا؛ شریک استراتژیک شما برای تحلیل بازار
اگر قصد دارید مدل ۵ نیروی پورتر را برای کسب‌وکار خود اجرا کنید یا به تحلیل بازار حرفه‌ای‌تری برسید، مجموعه نیروانا با تیمی مجرب در حوزه استراتژی، بازاریابی و تحلیل بازار در کنار شماست. نیروانا به کسب‌وکارها کمک می‌کند تا رقابت را بهتر بشناسند، فرصت‌ها را کشف کنند و با آمادگی کامل وارد میدان رقابت شوند.
برای آشنایی با خدمات تخصصی مشاوره بازاریابی و استراتژی برند، به سایت زیر مراجعه کنید:
نیروانا؛ تحلیلی فراتر از عدد و نمودار، برای تصمیم‌گیری‌هایی که آینده‌سازند.
انصراف از نظر